1923-1945 yılları arasında Türkiye Cumhuriyetinde Muhalefet Harekâtı

Elvin ABDURAHMANLI

Cumhuriyetin siyasal tarihine bakarsak kuruluş yıllarında muhalefet hareketleri ilk olarak Tanzimat’la başladığını görmekteyiz. Cumhuriyet döneminde muhalefet hareketleri, Türkiye Cumhuriyetinin demokratik bir Cumhuriyet kurulması açısında çok önemli olmuştur. Cumhuriyetin bu dönemlerinde ilk sayılacak muhalefet hareketleri esasen Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası hareketleri örnek teşkil etmiştir. Bu hareketlerin olması ülkede bir nevi demokrasinin temeli veya tomurcukları olarak görülmüştür. 1946 yıllarında gelindiği zaman ise Demokratik Parti yerini almış ve ülke tek partili bir yönetimden uzak olmuştur. 1908 yılında bir nevi Batıcı pozitivist felsefenin temsilcileri olan Jön Türkler 2. Meclis-i Mebusan’ın açılışının hemen ardından bir siyasi parti kurmak için bir araya gelmişlerdir. Fakat Jön Türklerin kurmağa çalıştıkları bu parti siyasi konulardan ortak bir konuda birleşememiş ve bütünleşmenin ortaya çıkmaması sebebiyle parti içerisinde çatlak olmuştur. Bu örgüt düşüncesi kısa zaman içerisinde Paris’te ilk kongresini yapmış fakat olumsuzlukla sonuçlanmıştır. Olumsuzluğa sebep ise iki düşünceli faktör olmuştur. Burada Ahmet Rıza ve taraftarları tarafından merkezi bir yapının olması savunularak dış müdahalenin kısıtlanması istenilmiştir. Diğer grup olan Prens Sabahattin Grubu veya diğer adıyla bilinen

---

Teşebbüs-i Şahsi grubu ise devletin federatif bir devlet şeklinde yönetilmesini istemekteydi. İlaveten de bu grup ülkenin sadece ekonomide de liberal anlayışı kabul ederek, yabancı sermaye alması sonucu ilerleme kaydedeceğini ifade ediyordu. Bu grup farklı görüşlerden oluştuğundan dolayı kısa zaman içinde anlaşamama sorunundan doluyu bitmiştir.

Cumhuriyetimizin ilk muhalefet partisi: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

Cumhuriyetimizin ilk muhalefet partisi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası olmuştur.  TCF partisi Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde kurulmuştur. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının kuruluşu 1924 yılının 17 Kasım günü olarak bilinmektedir. TCF partisi kuruluşunda aşağıda çizgi yolunu parti bünyesinde belirlemiştir:

• Liberalizm
• Demokrasini sürdürmek
• Dini inançlara da saygı duymak

 19 Şubat 1925 yılında İsyanının olması sonucunda Gazi Mustafa Kemal Atatürk tarafından parti isteği üzerine parti kapatılmıştır. Fakat kısa bir süre Mustafa Kemal Atatürk’e İzmir illinde yapılan suikast sonrası parti üyelerinin birçoğu yargılanmıştır.

     Partinin kapatılma nedenleri arasında partinin siyasi çizgilerinin aşarak dini politik çıkarlara alet etmesi, saltanatçılık hayali, halifecilik düşüncesi, İngilizlerle yakınlık düşüncesi, devlete isyancılık ve vatana hainlik olarak görülmüştür. İlaveten de Gazi Mustafa Kemal Atatürk kendisinin kaleme aldığı Nutuk isimli kitapta bu partinin kuruluşu öncesinde desteklediği fakat birkaç yıl sonra Cumhuriyetin il yıllarında parti kuruluş amaç ve politikalarını unutarak ve siyasi çizgileri aşarak dini alet ettiğini ifade etmiştir.

Devlet Kontrollü Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası

Cumhuriyetin ilk yıllarına giderken Serbest Cumhuriyet Fırkasının kurulması esasen de tek parti döneminde önemli bir muhalefet başarısıdır diye biliriz.

SCF olarak bilinen Serbest Cumhuriyet Fırkası 1930 yılının 12 Ağustos tarihinde Türkiye Cumhuriyetinin başbakanı olan Ali Fethi Beyin yardımlarıyla parti olarak kurulmuştur. Baktığımız zaman Cumhuriyetin ilk yıllarında birçok muhalefet hareketleri ve parti kurulma çabaları olmuştur. Bu örneklere bakarsak: TCF, SCF, DP partiler bir nevi muhalefette öncülük etmişlerdir.  Serbest Cumhuriyet Fıkrası Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün isteği üzerine kurulmuştur. Parti kuruluş yıllarında aşağıdaki politikaları ve çizgileri belirlemiştir:

• Cumhuriyetçilik,
• Milliyetçilik 
• Laiklik ilkelerine bağlı bir parti olduğu

Kısa bir süre sonra Mustafa Kemal Atatürk bu partiye karşı çıkmış ve yürüttüğü politikaları olumsuz olarak değerlendirmiştir ve bir süre sonra parti kuruluş yıllarındaki belirlediği politikayı uygulamayınca kısa süre içinde fes edilmiştir. Partinin fesi aslında Ali Fethi Beyin kararı esasında 1930 yılının 17 Aralık tarihinde Dahiliye Vekâleti kararıyla yapılmış ve buna istinaden partinin İzmir ilinde yerleşen gazete yayını durdurulmuştur.

    Cumhuriyetin ilk yıllarından 1950 yıllarına kadar devlet basın üzerinde denetimi olduğunu söyleye biliriz. Muhalefetin siyasi partilere çok az izin verilmesinin sebebi ise bu dönemlerde Türkiye Cumhuriyeti yeni kurulduğu için iç karışıklığa neden olamamak için parti, muhalefet hareketleri kısıtlı olmuştur. Fakat belirtmek isterim ki, bu dönemlerde Gazi Mustafa Kemal Atatürk partilerin olmasını ve ülkede muhalefet olmasını destekleyen bir lider olmuş ve bunu defalarca ifade etmiştir.

Yazar:

Azerbaycan Cumhuriyetinin Diaspora Bakanlığının KARABAKH İS AZERBAİJAN Milli Platformunun Türkiye Koordinatörü Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Dr Öğrencisi Elvin ABDURAHMANLI